Ά-τοπος Μνήμη Ιστορικό Μουσείο Αλεξανδρούπολης

Ά-τοπος Μνήμη

Ο τόπος, η καταγωγή, το υλικό και η ιστορία αποτελούν τους κεντρικούς άξονες της νέας ατομικής έκθεσης της εικαστικού Ιωάννας Ζηκίδου. Η πολυδιάστατη αυτή καλλιτέχνις επιστρέφει στις ρίζες και τον τόπο της για να σκιαγραφήσει μια ιστορία που επαναλαμβάνεται. Μέσα από την σύγχρονη αφήγηση της παράδοσης, ο θεατής γίνεται κοινωνός της αέναης κυκλικής πορείας της ιστορίας. Η ανθρώπινη κατάσταση, οι γεωγραφικές ταυτότητες και οι πολιτικές της ηγεμονίας, έχοντας πρωταγωνιστικό ρόλο, επηρεάζουν και αναδιαμορφώνουν την κοινωνική ισορροπία. Η ιστορία και η μνήμη διαφυλάσσονται μέσα από τα ίδια τα έργα. Η σκιαγράφηση της πορείας των προσφύγων, ο μποχτσάς, ασήκωτος πλέον, στον οποίο κουβάλησαν τις μνήμες της πατρίδας, ο ξεριζωμός αλλά και η ανάγκη δημιουργίας μιας νέας πατρίδας. Όπως και τα καθημερινά, οικεία αντικείμενα. Τα κόσκινα, κάποτε απαραίτητα στην καθημερινή ζωή, χρηστικά. Τώρα όμως δημιουργούν μια νέα εικόνα, αλλαγμένα και απομακρυσμένα από την αρχική τους χρήση. Τα υλικά που χρησιμοποιούνται υιοθετούν και αυτά συμβολικό χαρακτήρα. Οι βίδες και το πλέγμα προσδίδοντας τον βιομηχανικό τρόπο ζωής, ενώ τα τοπικά υλικά όπως τα αυγά, οι κλωστές και το βαμβάκι, τον παραδοσιακό, φυσικό τρόπο ζωής. Το πάντρεμά τους οδηγεί αναμφίβολα σε μια νέα ισορροπία, η οποία όμως έχει επέλθει από την βίαιη εναλλαγή των συνθηκών. Βίαιη είναι άλλωστε και η προσφυγιά. Τα in situ έργα της Ζηκίδου, έργα δηλαδή που δημιουργήθηκαν για τη συγκεκριμένη έκθεση και λαμβάνοντας υπόψη τον εκθεσιακό χώρο που θα αναπτυχθούν, αφηγούνται μέσα από το παρελθόν και την προσφυγιά, μια νέα πραγματικότητα. Μια ιστορία που επαναλαμβάνεται πάλι. Το προσφυγικό ζήτημα, σύγχρονο όσο ποτέ, ξεδιπλώνεται στον  πλέον κατάλληλο τόπο. Έναν τόπο που υποδέχτηκε και συνεχίζει να υποδέχεται ένα μεγάλο αριθμό από διαφορετικές προσφυγικές εισροές ανά τους αιώνες. 

Βίκυ Κωνσταντινίδου

Ιστορικός Τέχνης

Α-ΤΟΠΟΣ ΜΝΗΜΗ 

 Εκκινώ τις σκέψεις μου από τον τίτλο της έκθεσης της κ. Ζηκίδου. «Ά-τοπος μνήμη». Μνήμη χωρίς τόπο. Μνήμη μετέωρη. Μνήμη από έναν τόπο που δεν υπάρχει πια για μας. Δεν είναι η νοσταλγία ενός μη υπάρξαντος ή φανταστικού τόπου. Δεν είναι ου-τοπία. Είναι η μνήμη ενός απολεσθέντος τόπου, η στέρηση ενός τόπου. Είναι α-τοπία. Το άλφα στερητικό υπογραμμίζει την έλλειψη. Η ιστορία και ο πολιτισμός του ανθρώπου είναι μια γραμμή που ξεκινά από πολύ βαθιά στο παρελθόν και πηγαίνει πολύ μακριά στο μέλλον. Δεν υπάρχει πρόβλεψη για το που θα καταλήξει. Στην διάρκεια, όμως, αυτής της πορείας, αυτής της γραμμής, πολύ συχνά επισυμβαίνουν βίαια γεγονότα που την διακόπτουν. Διακόπτουν την πορεία της γραμμής του πολιτισμού, της δημιουργίας, του ειρηνικού βίου. Αυτό οφείλεται στους πολέμους, τις καταστροφές, τους ξεριζωμούς. Όταν η γραμμή του πολιτισμού διακοπεί, τότε, ή παραμένει κομμένη, χωρίς δυνατότητα ένωσης ή γίνεται προσπάθεια να επανενωθεί, να γεφυρωθεί το ρήγμα, να ξανακτιστεί ο δρόμος που οδηγεί από το παρελθόν στο μέλλον. Η ένωση γίνεται στο παρόν. Στο εκάστοτε παρόν. Το κομμένο νήμα, η κομμένη κλωστή της ιστορίας ενός λαού, αλλά και της προσωπικής ιστορίας των ανθρώπων, ενώνεται, ματίζεται. Το σημάδι στο ένωμα λέγεται μνήμη. Είναι ο κόμπος, το σκοτεινό εκείνο σημείο της ιστορίας, που όσο και αν θέλουμε να το υπερβούμε, γιατί δεν το αντέχουμε, αυτό επιμένει να δηλώνει την παρουσία του. Είναι το σημείο εκείνο, που αγκυλώνει και πληγώνει τα δάχτυλά μας, καθώς το ψηλαφούμε για να συνεχίσουμε την πορεία μας. Στο σημείο αυτό αναδύεται η λειτουργία της τέχνης, η οποία «ουδέν λέγει, ουδέν κρύπτει αλλά σημαίνει». Η τέχνη δείχνει. Και δείχνοντάς μας ένα τραγικό γεγονός, το μετατρέπει σε αυτό που οι άνθρωποι μπορούν να κατανοήσουν και να αντέξουν. Το φέρνει στα ανθρώπινα μέτρα. Το επαναφέρει στον πολιτισμό του μέτρου. Γιατί υπάρχουν γεγονότα που υπερβαίνουν την ανθρώπινη αντοχή. Γεγονότα που είναι ανελέητα. Που τα κρύβουμε βαθιά μέσα μας για να τ’ αντέξουμε. Που τα κάνουμε τραγούδια, διηγήσεις, κεντήματα, γιορτές, εικόνες. Γιατί έτσι μόνο χωράει το αδιανόητο μέσα στο διανοητό. Το άρρητο μέσα στο ρητό. Ο πολιτισμός είναι ο αγώνας της μνήμης εναντίον της λήθης. Αυτό κάνει η τέχνη. Στηρίζει την μνήμη με έναν τέτοιο τρόπο που να αντέχεται. Αφαιρεί την βαρβαρότητα, το αίμα, την φρίκη, τον θάνατο, τον ξεριζωμό. Τα συμβολίζει. Τα μετατρέπει σε σύμβολα γλωσσικά, εικαστικά, μουσικά. Για να αντέχονται. Για να μην απωθούνται και σβήνονται. Τα έργα της κ. Ζηκίδου στέκονται απέναντι στην ιστορία και μας θυμίζουν όλα εκείνα τα τραγικά, ασύλληπτα και ερεβώδη γεγονότα, με έναν τρόπο συμβολικό. Με μια αναλογία. Το συμβολικό πλέγμα, η συμβολική ύφανση του ανθρώπινου πολιτισμού, περιλαμβάνουν από τις πιο απλές καθημερινές ασχολίες, όπως το κέντημα, το κοσκίνισμα, το φαγητό γύρω από ένα τραπέζι, πράξεις, δηλαδή, ενός καθημερινού ειρηνικού βίου, έως το δικαίωμα της εγκατάστασης, της κατοικίας, της ύπαρξης, της γλώσσας, της παράδοσης. Το έργο της κ. Ζηκίδου είναι η μεταφυσική του ίχνους, που αφήνουν οι άνθρωποι στην γη που κατοικούν. Το ίχνος μιας γης που καλλιεργήθηκε, το ίχνος μιας γλώσσας που μιλήθηκε, μιας εστίας που κατοικήθηκε. Ίχνη που, μέσα από μια υπαρξιακή σκυτάλη, πηγαίνουν από γενιά σε γενιά. Και ξαφνικά, όλα αυτά που συνιστούν την έννοια της ανθρώπινης κατοίκησης, διαμονής, εγκατάστασης επί της γης, καταστρέφονται. Οι άνθρωποι βρίσκονται μετέωροι, χωρίς στέγη, χωρίς αυλή, χωρίς τη σκιά ενός δέντρου. Ζουν σε έναν άνυδρο χρόνο. Όμως, θα αδικούσαμε το έργο της κ. Ζηκίδου, αν θεωρούσαμε πως περιγράφει μόνο τα παραπάνω. Προχωρά ένα βήμα παραπέρα και δηλώνει όχι μόνο μια γνήσια εικαστική ευαισθησία, αλλά και μια προσωπική πολιτική θέση. Το έργο της δεν εξαντλείται μόνο σε μια νοσταλγική διάθεση για την απώλεια ενός χαμένου πια κόσμου. Όχι. Το έργο της επιμένει στο γεγονός, ότι το παρελθόν αποτελεί μια διαφωτιστική και διδακτική εμπειρία. Στο έργο της κ. Ζηκίδου η μνήμη δεν είναι νοσταλγία. Είναι πολιτική θέση. Και ως τέτοια προσεγγίζεται και κατανοείται. Τι εννοώ: Θα επιχειρήσω να συνδέσω κάποιους στίχους του Αισχύλου, από την τραγωδία του «Αγαμέμνων», με την παρούσα έκθεση. Απαγγέλει, λοιπόν, ο χορός: «Μα όποιος του Δία τη νίκη Από καρδιάς τιμά Της γνώσης τον καρπό τρυγά Που οδήγησε τον άνθρωπο στη γνώση Κι έβαλε νόμο: πάθος μάθος, Που ως και στον ύπνο, στην καρδιά μας Στάζει πόνο, που θυμίζει Με τρόμο τα παθήματά μας Κι αθέλητα μας συνετίζει». Στο αρχαίο κείμενο αναφέρεται η φράση «μνησιπήμων πόνος», που σημαίνει αυτόν, που μας θυμίζει τα παθήματά μας, ώστε να μην τα ξεχνάμε και να διδασκόμαστε από αυτά. Έχω την βεβαιότητα, πως το έργο της κ. Ζηκίδου κάνει αυτό, που περιγράφουν οι στίχοι. Το έργο της φωτίζει έναν δρόμο. Μας δίνει το νήμα για να βαδίσουμε με γνώση τον δρόμο της ιστορίας μας. Το έργο της είναι ο δικός μας μνησιπήμων πόνος. Και αν, με την αφή μας, αισθανθούμε κάποιο μικρό κόμπο στο νήμα, που μας προσφέρει, είναι για να θυμηθούμε, πως αυτό το σημάδι στο ένωμα της κομμένης κλωστής, το μάτισμα, είναι η μνήμη. Και αυτή η μνήμη έχει τόπο. Κατοικεί μέσα μας. Κατοικεί μέσα μας, όχι μόνο για να στεγάσει τα παθήματά μας. Ούτε μόνο για να μας τα θυμίσει. Κυρίως για να μας συνετίσει.

 Κοροσιάδης Μουράτης 

 PhD Φλοσοφίας 

 “Memory without place”.

 The exhibition took place last October in the Historical Museum of Alexandroupoli. The purpose of the exhibition was to make a comment about the refugee issue through contemporary art.

The materials that I use are screws, iron net, wood, wax, eggs, threads, sieves.

Symbolically, every screw was a sign, a human being. The iron net corresponded to the grid of civilization, of language, of tradition, that kept humans in a place.

The main work was a three part site specific installation called “Traces aller-retour”. On the wall there was a work called “Traces” (110X110 cm). On a white wooden surface there were screws placed, through a rectangular iron net, in a circle. At first all of them were screwed, but afterwards the upper part was unscrewed, the only thing that kept them was the iron net (grid of civilization), leaving behind the trace of their existence there.

 Between the two works, there was a line of round “packages” on the floor made from iron net and screws, the packages that refugees carry with them.

It was a work that described the need of humans to stay in a place, but unfortunately they were eradicated, the walk started carrying the packages with the memories that hurt, they went to the black variation of place, they tried to stay there, some of them left again, left their trace and the circle continues.

The other work was called “Memory system” (120X120cm) and it was a wooden box on the wall. There were 64 circles made of wax perforated in the wooden surface. Inside the wax there were sketches of humans and screws. They were placed according to a Fibonacci sequence. The wax created bleariness we could not distinguish human figures and that is what memory does. I tried, in vain, to put memories in order in contrast to the screws, the abstract version of human presence.

The third work was composed by five sieves, familiar objects in an unfamiliar use, commenting the changes that happen in the everyday life of the refugees.On the other hand, sieves used that way impelled the viewers to give new meaning to those items. I used natural materials, as cotton, egg shells, cotton threads, wax in contrast to industrial materials, screws. One of them had embroidered threads, the second was stuffed with cotton and screws in it, the third had egg shells pierced by screws, the fourth had the outline of a face embroidered and sealed with wax and the fifth one had only screws in it. Each one of them made a comment about the violent way the displacement changed their simple every day habits or rituals, like embroidering, cultivating the earth, reproducing, practicing religious duties, sifting.

Through this exhibition I would like to remind that art signifies tragic facts and converts them into something that humans can understand and handle. Civilization is a struggle of memory against oblivion. Art upholds memory in a way that humans can handle it and also learn by it.